Türkiye’nin yakın tarihinin en büyük felaketi olarak gösterilen 17 Ağustos Depremi’nin üzerinden 25 yıl geçti.
1999 yılında 16 Ağustos’u 17 Ağustos’a bağlayan gece meydana gelen 7,4 büyüklüğündeki yer sarsıntısı, Türkiye tarihinin en büyük ikinci zelzelesi olarak kayıtlara geçti.
Merkez üssü Gölcük olan sarsıntı, Marmara Bölgesi’nin genelinde hissedildi.
Kuzey Anadolu Fay Sınırı’nın kırılmasıyla meydana gelen zelzele, İstanbul, Bolu, Bursa, Eskişehir, Kocaeli, Sakarya ve Yalova’da can ve mal kaybına neden oldu.
Deprem nasıl oldu?
Türkiye’nin kuzey bölgelerden uzunluktan boya geçen Kuzey Anadolu Fay Çizgisi’nin batı kısmında meydana gelen sarsıntı, 17 Ağustos 1999 Salı günü saat 03:01’de başladı ve 45 saniye sürdü.
Depremin merkez üssü İzmit’in Gölcük ilçesi olarak açıklandı. Büyüklüğü de Richter ölçeğine nazaran ABD Jeolojik Araştırmalar Merkezi (USGS) tarafından 7,6; Boğaziçi Üniversitesi Kandilli Rasathanesi tarafından ise 7,8 olarak ölçüldü.
Bununla birlikte, bugün genel olarak sarsıntının büyüklüğü, birinci yapılan açıklamalarda duyurulan 7,4 olarak kabul ediliyor ve bu ölçü kullanılıyor.
17 Ağustos Sarsıntısı, büyüklüğü açısından Türkiye’de meydana gelen en büyük ikinci yer sarsıntısı olarak kayıtlara geçti.
Derinliği 17 kilometre olan sarsıntıda yer kabuğunun sağa gerçek hareket ettiği ve 120 kilometrelik bir sınır boyunca kırıldığı tespit edildi.
Jeoloji Mühendisleri Odası, zelzeleden üç ay sonra yayımladığı raporda, fayın üzerinden geçen alanların ortalama 4 metre civarında sağa ve ileriye hakikat kaydığını yazdı.
Aynı raporda, Gölcük’teki ana merkez üssündeki kırılmanın akabinde birebir fay jenerasyonu üzerinde daha doğuda yer alan Arifiye bölgesindeki bir öbür zelzele üssünün de devreye girmiş olabileceğinin düşünüldüğü belirtildi.
17 Ağustos sarsıntısından yaklaşık üç ay sonra, bu defa 12 Kasım’da yeniden Kuzey Anadolu Fay Sınırı üzerinde merkez üssü Düzce olan bir öbür zelzele daha meydana geldi. 7,2 büyüklüğünde olan ve 30 saniye süren Düzce Depremi’nde 845 kişi hayatını kaybetti.
Üç ay içerisinde meydana gelen büyüklüğü 7’nin üstündeki bu iki sarsıntı, Türkiye’deki riskin ve bilhassa de İstanbul’un güneyinden geçen fay sınırında meydana gelmesi beklenen kırılmaya karşı alınacak tedbirlerin daha fazla tartışılmasına neden oldu.
Depremde kaç kişi hayatını kaybetti, ne kadar bina hasar gördü?
17 Ağustos Zelzelesi, gerek nüfus yoğunluğu gerekse de ekonomik faaliyet açısından Türkiye’nin en değerli bölgesini etkiledi.
Resmi sayılara nazaran, sarsıntıda 18 bin 373 kişi hayatını kaybetti, 48 bin 901 kişi de yaralandı. 5 bin 840 kişi de kayboldu.
Ancak bölge halkı, can kaybının çok daha yüksek olduğunu öne sürüyor. Resmi olmayan kaynaklar, can kaybının 50 bin civarında olduğunu tez ediyor.
İzmit Körfezi’nin güneyinde bulunan Gölcük, Değirmendere ve Karamürsel üzere kimi yerlerde kıyıya yakın kısımların zelzeleyle birlikte deniz sularının altında kalması can kaybı ve hasar tespitini zorlaştıran en değerli öge olarak gösteriliyor.
Başbakanlık Kriz Merkezi’nin sarsıntıdan birkaç ay sonra yaptığı açıklamaya nazaran, en fazla can kaybı yaklaşık 4 bin 500 kişi ile Gölcük’te oldu. Kocaeli’nde kayıtlara geçen can kaybı 4 bin olurken, Yalova ve Sakarya’da ise yaklaşık 2 bin 500’er kişi hayatını kaybetti. Zelzelenin etkilediği İstanbul’un Avcılar ilçesinde ise 976 kişi hayatını yitirdi.
Deprem Riskinin Araştırılarak Zelzele İdaresinde Alınması Gereken Tedbirlerin Belirlenmesi Emeliyle Kurulan Meclis Araştırması Kurulu’nun Temmuz 2010’da yayımladığı raporda, sarsıntıda 364 bin 905 konut ve işyerinin yıkıldığı ya da çeşitli seviyelerde hasar gördüğü belirtildi.
Can kayıplarının değerli bir kısmı binaların yıkılması ya da ağır hasar almasının sonucuydu.
Jeoloji Mühendisleri Odası, 1999 yılında yayımladığı raporda, can kaybını artıran en değerli üç ögesi şöyle sıraladı:
Aktif Fay Zonu: Faal fay çizgisi evvelce bilinmesine karşılık bu sınır boyunca ağır yapılaşma ve yüksek nüfus potansiyeli hasar ve can kaybını artırmıştır. Fay zonundan uzaklaştıkça bilhassa yamaçlarda ve dağ eteklerinde hasarın olmadığı yahut çok az olduğu görülmektedir.
Sulu Alüvyon Taban: Bolu-Yalova ortasında fay zonu ve yakın etrafı, son derece yumuşak ve gevşek tutturulmuş kil, kum ve çakıl depolarından ve alüvyon yerden oluşmuştur. Bu cins yerler mevcut zelzele şiddetini birkaç misli artıracak olumsuz özelliklere sahiptir.
Yapım kusurları: Bölge 1. derece sarsıntı bölgesi hudutları dahilindedir. Hal böyleyken ve zelzele yönetmeliklerine uyulması zarurî iken, zelzeledeki ağır hasar ve yüksek oranlı can kayıplarının kıymetli bir kısmı de, üretim yanlışları, taban kaidelerine uymayan yanlış temel dizaynları, makus personellik ve inşaatlarda kullanılan yapı gereci yanlışları ve çürüklüğünden kaynaklanmaktadır.
Depremin ekonomik tesirleri neler oldu?
17 Ağustos Zelzelesi, iktisat üzerinde de çok önemli olumsuz tesirler yarattı.
Farklı kurumların yaptığı hesaplamalara nazaran, zelzelenin ekonomik maliyeti 12 ile 20 milyar dolar ortasında değişiyor.
Bu maliyeti Devlet Planlama Teşkilatı 15-19 milyar dolar, Dünya Bankası da 12-17 milyar dolar, Türk Endüstrici ve İş Adamları Derneği (TÜSİAD) ise 17 milyar dolar olarak hesaplıyor.
Depremin akabinde bilhassa tekrar yapılanma çalışmaları nedeniyle dış kaynak muhtaçlığı artarken, sanayi bölgesinde bir mühlet üretim faaliyetlerine orta verilmesi de iktisadın küçülmesine neden oldu.
Türkiye’nin en büyük petrol rafinerisi TÜPRAŞ’ta çıkan yangın günlerce sürdü.
Bazı araştırmalar, 1999 sarsıntısının yarattığı tesirin 2001’de ekonomik krizinin çıkmasında tesirli olan nedenler ortasında yer aldığını gösteriyor.
Depremden sonra neler yaşandı?
Depremin yarattığı birinci şokun atlatılmasının akabinde birinci etapta arama-kurtarma faaliyetlerine, bir müddet sonra da enkaz kaldırma çalışmalarına odaklanıldı.
Kızılay ve Sivil Savunma Birlikleri üzere kamu oluşumlarının yanı sıra Arama Kurtarma Timi (AKUT) üzere özel ve istekli kümeler da yardım çalışmalarında aktif rol oynadı. Ayrıyeten, İngiltere, Yunanistan, ABD ve Japonya başta olmak üzere çok sayıda ülkeden yardım vazifelisi geldi.
O dönemde Demokratik Sol Parti (DSP), Anavatan Partisi (ANAP) ve Milliyetçi Hareket Partisi’nin (MHP) oluşturduğu koalisyon hükümetine sarsıntının vurduğu yerlere yardım grupları ve gereci göndermekte geç kaldığı tarafında ağır tenkitler yöneltildi.
Bazı yerlere kurtarma takımlarının ulaşması günler sürdü. Birtakım noktalarda enkaz kaldırma çalışmaları aylarca devam etti.
17 Ağustos’un akabinde zelzele konusu Türkiye’nin en kıymetli gündem unsuru haline geldi.
Bülent Ecevit başbakanlığındaki hükümet, gerek sarsıntı sonrası yardım ve kurtarma çalışmalarında kullanılmak gerekse de zelzelenin yarattığı ekonomik zararın tesirlerini gidermek için bir dizi yasal düzenleme yürürlüğe koydu.
|
Yapılan düzenlemeler ortasında şunlar yer aldı: Başta Özel İrtibat Vergisi olmak üzere bir dizi yeni vergi getirildi ve bu vergilerin çok büyük bir kısmı hala yürürlükte bulunuyor. |
Açılan davalar nasıl sonuçlandı?
Depremin akabinde 170 kamu vazifelisi hakkında misyonu ihmal suçlamasıyla dava açıldı. Bu şahısların kimileri vazifeden uzaklaştırılırken, birtakım davalar da vakit aşımı nedeniyle düştü.
Ayrıca yıkılan ya da ziyan gören binaların müteahhitleriyle ilgili 2 bin 100 dava açıldı. Fakat bu davalarda verilen kararlar ertelendi yahut vakit aşımı nedeniyle düştü.
Yalova’da inşa ettiği binaların değerli bir kısmı çöken ve 200’ye yakın insanın hayatını kaybetmesine neden olan müteahhit Veli Göçer’le ilgili yargı süreci sembol davaya dönüştü. Göçer, 18 yıl 9 ay mahpus cezasına çarptırıldı. 7,5 yıl mahpus yattıktan sonra 2011’de tahliye oldu ve iki yıl evvel yıl kurduğu şirketle yine inşaat kesiminde faaliyet göstermeye başladı.
İstanbul’un Avcılar ilçesinde enkaz altından canlı çıkarılan ve boynunun üzerine düşen kolonla çekilen fotoğrafı nedeniyle sarsıntının sembol isimlerinden birine dönüşen Ömür Kınay’ın 20 yıl süren hukuk çabası de Nisan 2019’da sonuçlandı.
Anayasa Mahkemesi, 2015 yılında ferdî müracaat yapan Kınay’ın zelzelede enkaz altında kaldığı binanın ruhsatsız ve kaçak yapı olduğunun tespit edilmesiyle ömür hakkının ihlal edildiğine karar verdi ve kendisine 27 bin lira manevi tazminat ödenmesine hükmetti.